تفسیر مختصری از سوره ماعون و ویژگی‌های سبک‌شمارندگان نماز را ارائه نمایید؟
آیه «الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ» چه مفهوم و هدفی دارد؟ بهترین تفسیر آن چیست؟ غفلت به چه معناست؟ چگونه آثار غفلت را بفهمیم و ترتیب اثر بدهیم؟
پاسخ اجمالی
سوره ماعون، در مکه نازل شده و دارای هفت آیه می‌باشد.[۱]
در شأن نزول این آیه چنین آورده‌اند:
ابو سفیان هر هفته شتر یا گوسفندى سر می‌بُرید، روزى یتیمى از او چیزى خواست، ابو سفیان با عصا یتیم را زد، آیه آمد: «دیدى آن منکر دین و قیامت را، همان که یتیم را می‌راند…».[۲]
البته برخی معتقدند این آیات در مورد عاص بن وائل نازل شده[۳] و برخی نیز شأن نزول‌های دیگری را نقل کرده‌اند.[۴]
اکنون به بررسی مختصر آیات این سوره می‌پردازیم:
«أَ رَءَیْتَ الَّذِى یُکَذِّبُ بِالدِّینِ * فَذَالِکَ الَّذِى یَدُعُّ الْیَتِیمَ * وَ لَا یَحُضُّ عَلىَ طَعَامِ الْمِسْکِینِ»؛[۵]
آیا کسى که همواره روز جزا را انکار می‌کند، دیدى؟ همان که یتیم را به خشونت و جفا از خود می‌راند، و [کسى را] به طعام دادن به مستمند تشویق نمی‌کند.
«أَ رَءَیْتَ» خطاب به پیامبر اکرم(ص) بوده[۶] و هم می‌تواند ناظر به دیدن با چشم بوده و هم می‌تواند به فهم و شناخت، نظر داشته باشد.[۷]
در این‌که مقصود از «دین» در عبارت «یُکَذِّبُ بِالدِّینِ» چیست؛ اختلافاتی وجود دارد:
برخی مراد از آن‌را قیامت و روز جزا دانسته‌اند؛[۸] به این معنا که دلیل اعمالی از این دست، باور نداشتن قیامت است.
برخی نیز «دین» را به ثواب و عقاب الهی معنا می‌کنند[۹] زیرا آنها به دلیل باورنداشتن پاداش و جزا چنین رفتاری را مرتکب می‌شوند.
«فَذَالِکَ»؛ فاء در این بخش از آیه، نشانگر آن است که این باورنداشتن، دلیل رفتارهایی است که در ادامه آیه ذکر شده است.[۱۰]
«یَدُعُّ الْیَتِیمَ»؛ یعنی یتیم را با خشونت، تندی و زشتی از خود می‌رانند.[۱۱]
«وَ لا یَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْکِینِ»؛ یعنی در صورت توانایی، به یتیمان غذا نمی‌دهد[۱۲] و همچنین اگر توانایی نیز نداشته باشد، رغبتی برای انجام این نوع اعمال ندارند.
«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ * الَّذینَ هُمْ یُراؤُنَ»؛[۱۳]
پس واى بر نمازگزاران که از نمازشان غافل و نسبت به آن سهل‌انگارند. همانان که همواره ریا می‌کنند.
این آیات نیز با فاء آغاز می‌شود و نشان از این دارد که این آیات با آیات قبل مرتبط هستند و ارتباط آنها به این بیان است که اعتنا نکردن به یتیم از ضعف دین سرچشمه می‌گیرد و موجب توبیخ می‌باشد، به همین نحو سهو در نماز، ریا در بین مردم و نپرداختن زکات نیز که از اهمیت بالاتری برخوردارند؛ موجب مذمت و توبیخ هستند.[۱۴]
«عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»؛ سهو در واقع همان نسیان است،[۱۵] اما در این‌جا مراد از آیه چنین چیزی نیست؛ زیرا شخص سهو کننده عقلاً و شرعاً مسئول نیست ولی در این آیه این شخص مسئول بوده و به جهت عملی که انجام داده مؤاخذه می‌شود.[۱۶] بنابر این، باید یک معنای دیگری برای این سهو ذکر کرد که همراه با تقصیر باشد.[۱۷]
در این‌که مراد از این سهو در نماز چیست، اندک اختلافاتی وجود دارد که در این‌جا به دو مورد اشاره می‌شود:
الف. مراد آیه افرادی است که به نماز، کم‌اهمیت و کم‌اعتناء بوده تا حدی که وقت نماز می‌گذرد و نمازشان قضا می‌شود.[۱۸]
روایتی نیز بر این معنا وجود دارد؛ امام رضا(ع) می‌فرماید: «الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»؛ یعنی از انجام در وقتش غفلت می‌کنند.[۱۹] روایتی با همین مضمون، در منابع اهل سنت نیز وجود دارد.[۲۰]
ب. منظور از آیه افراد تارک الصلاه است؛ زیرا همه افراد -هر چند اندک- در نماز خود سهو دارند و قطعاً آیه چنین وسعتی نسبت به عموم مسلمانان ندارد. بنابر این، آیه تنها خطاب به کسانی است که نماز را ترک می‌کنند.[۲۱]
روایتی از امام صادق(ع) نیز همین معنا را اعلام می‌کند.[۲۲]
«وَ یَمْنَعُونَ الْماعُونَ»؛[۲۳]
و از [دادن] وسایل و ابزار ضرورى زندگى [و زکات، هدیه و صدقه به نیازمندان] دریغ می‌ورزند.
«ماعون» از ماده «معن» به معناى چیز کم است، و بسیارى از مفسران معتقدند که منظور از آن در این‌جا اشیای جزئى است که مردم مخصوصاً همسایه‌ها از یکدیگر به عنوان عاریه یا تملک می‌گیرند، مانند مقدارى نمک، آب، آتش (کبریت) ظروف و مانند اینها.[۲۴]
از پیامبر خدا(ص) نقل شده؛ «کسی که از دادن چنین چیزهای کوچکی به همسایه خود، خودداری می‌کند، خداوند نیز او را به حال خود گذارده و او را از خیر خود محروم می‌کند».[۲۵]
البته در برخی از روایات، مراد از ماعون زکات واجب ذکر شده است. [۲۶]
درباره معنای غفلت و عوامل غفلت و راه‌کارهای از بین بردن آن، نمایه زیر را مطالعه کنید:
منبع:اسلام کوئست
[۱]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، موسوی جزائری، سید طیب، ج ۲، ص ۴۴۴، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق؛ فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۳۲، ص ۳۰۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
[۲]. واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق، زغلول، کمال بسیونی، ص ۴۹۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
[۳]. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج ۴، ص ۸۷۱، بیروت،دار إحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
[۴]. زحیلی، وهبه بن مصطفی، تفسیر الوسیط، ج ۳، ص ۲۹۴۰، دمشق، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۲۲ق؛ ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۳۰۴، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
[۵]. ماعون، ۱- ۳.
[۶]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق، قصیرعاملی، احمد، ج ۱۰، ص ۴۱۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
[۷]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲۰، ص ۳۶۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
[۸]. شبّر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص ۵۶۷، بیروت، دار البلاغه للطباعه و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۹]. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۳۰، ص ۲۰۰، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
[۱۰]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج ۵، ص ۳۸۰، تهران، الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
[۱۱]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ۴، ص ۵۴۴، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
[۱۲]. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۸۳۴.
[۱۳]. ماعون، ۴- ۶.
[۱۴]. بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق، مرعشلی، محمد عبد الرحمن، ج ۵، ص ۳۴۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
[۱۵]. ر.ک: «معنای سهو و نسیان»، سؤال ۳۲۰۷۶.
[۱۶]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۷، ص ۶۱۵، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
[۱۷]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۳۶۰، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۱۸]. شبّر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، ص ۵۶۷؛ تفسیر جوامع الجامع، ج ۴، ص ۵۴۵؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲۰، ص ۳۶۸.
[۱۹]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۸۰، ص ۲۰، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
[۲۰]. ر.ک: ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، طیب، اسعد محمد، ج ۱۰، ص ۳۴۶۸، عربستان سعودی، مکتبه نزار مصطفی الباز، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.
[۲۱]. تفسیر القمی، ج ۲، ص ۴۴۴.
[۲۲]. ر.ک: شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۱۱۴، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
[۲۳]. ماعون، ۷.
[۲۴]. تفسیر نمونه، ج۲۷، ص: ۳۶۱؛ طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق، حسینی، سید احمد، ج ۶، ص ۳۱۶، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
[۲۵]. شیخ صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقق، غفارى، على اکبر، ج ۴، ص ۱۴، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
[۲۶]. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج ۱، ص ۲۴۷، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
پاسخ دهید