تفاوت میان «فاطر»، «خلق»، «انشاء»، «ذرء» و «صنع» در چیست؟

پاسخ اجمالی

درباره تفاوت معنایی میان این کلمات که در ظاهر مترادف و هم‌معنا به نظر می‌رسند، باید گفت؛ هدف از کاربرد این الفاظ، علاوه بر ایجاد تفنّن در عبارت و ایجاد بلاغت در قرآن؛ وجود تفاوت‌هایی جزئی در معنای این واژه‌ها است که هر کدام معانی مختلفی را القا می‌کنند. با بررسی معانی و جزئیاتی که از این کلمات برداشت می‌شود، می‌توان تفاوت بین این واژه‌ها را به دست آورد.

۱ – درباره معنای فاطر و خلق و تفاوت میان آنها «تفاوت میان خالق و فاطر در قرآن»، سؤال ۳۲۷۴۴ را مطالعه کنید.

۲ – واژه «انشاء» – از باب افعال – به معنای ابتدا به آفرینش،[۱] تربیت کردن،[۲] و استمرار آنچه که آفریده شده، است.[۳]

۳ – کلمه «ذرء» نیز به معنای آفریدن به همراه آشکار کردن آن،[۴] و منتشر کردن پس از آفریدن، است. جایگاه «ذرء» بعد از آفرینش قرار دارد؛ از این‌رو تفسیر آن به آفرینش و معانی دیگر، خلاف حقیقت است.[۵]

۴ – «صُنع»؛ به معنای انجام کار همراه با به‌کار بردن مهارت و رعایت دقت است.[۶] بنابر این، هر صنعی، فعل محسوب می‌شود ولی هر فعلی صنع نیست. ضمن این‌که، صنع مخصوص صاحبان عقل و اندیشه است و به کارهای حیوانات صنع گفته نمی‌شود.[۷] از این توضیحات مشخص می‌شود که صنع، اعم از خلق است؛ چرا که بسیاری از کارهای انسان‌ها را می‌توان صنع نامید؛ مثل سحری که ساحران زمان حضرت موسی(ع) انجام دادند،[۸]درحالی که نمی‌توان این اعمال را خلق نامید.
خلاصه این‌که مرحله «خلق»، مقام تقدیر و اندازه‌گیری است. بعد از آن، نوبت به مرحله «برء» که از مراحل آفرینشاست می‌رسد. سپس «تصویر» و تحویل صورت می‌گیرد و به مخلوق، صورت داده می‌شود. در نهایت، نوبت به «ذرء» می‌رسد که مرحله منتشر کردن و تکثیر یافتن مخلوقات است.

منع:اسلام کوئست

[۱]. ‏طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج ۱، ص ۴۱۵، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.

[۲]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۸۰۷، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۳]. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱۲، ص ۱۲۹، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.

[۴]. المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۲۷.

[۵]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۳، ص ۳۲۷.

[۶]. همان، ج ۶، ص ۳۴۷.

[۷]. المفردات فی غریب القرآن، ص ۴۹۳.

[۸]. «وَ أَلْقِ ما فی‏ یَمینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا إِنَّما صَنَعُوا کَیْدُ ساحِرٍ وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتى». طه، ۶۹.