در کلمات قصار نهج البلاغه آمده: «إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَیْکُمُ الْفَرَائِضَ، فَلاَ تُضَیِّعُوهَا؛ وَ حَدَّلَکُمْ حُدُوداً، فَلاَ تَعْتَدُوهَا؛ وَ نَهَاکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ، فَلاَ تَنْتَهِکُوهَا؛ وَ سَکَتَ لَکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ وَ لَمْ یَدَعْهَا نِسْیَاناً، فَلاَ تَتَکَلَّفُوهَا». این بخش اخیر که مسکوت گذارده شده از چه سنخ اموری است؟ و آیا این بخش از روایت با این سخن که «هر فعل و هر شرایطی دارای حُکمی می‏باشد» منافات ندارد؟

پاسخ اجمالی

امام علی (ع) در این سخنش می فرماید خداوند آنچه را که از احکام و معارف بیان کرده، تمام حقیقت نیست، بلکه چیزهای نیز وجود دارد که خداوند انسان ها را بدان ها مکلف نکرده و در باره آنها خاموشى گزیده است؛ از قبیل تکلیف به دانستنی هاى دقیقى که برای آخرت بى ‏فایده است؛ زیرا خداوند از روى فراموشى، به سکوت برگزار نکرده؛ چرا که خداوند مبرا از نسیان و فراموشی است، بلکه به دلیل بى فایده بودن آنها براى آخرت انسان بوده و به دلیل این که اشتغال بدان ها باعث ترک دانستنی هاى مفید خواهد شد.

ممکن است منظور از سکوت در مورد برخی چیزها، مسائل مباح؛ مانند علم نجوم، حساب، هندسه، شعر و صناعات دقیق و … باشد، و ترک آنها از جهت اهتمام نداشتن و عدم اعتنای به آنها از براى شما بوده است.

البته، بسیاری از مسائل پیچیده کلامی و فلسفی و یا فلسفه احکام که فرور رفتن در آنها -البته برای عموم مردم، غیر از دانشمندان و نخبگان- نه تنها نتیجه ای مطلوب و مفید ندارد که چه بسا موجبات انحراف عقیده را به همراه خواهد داشت.

پاسخ تفصیلی

امام علی (ع) در این سخنش فرمود: “خداوند بر شما چیزهایى را واجب ساخته است، مبادا آنها را تباه سازید، و حدودى را براى شما تعیین کرده است، نکند که از آن حدود تجاوز نمایید، و شما را از چیزهایى نهى کرده است، مبادا پرده حرمت آنها را بدرید، و براى شما در مورد چیزهایى خاموشى گزیده است، نه آن که آنها را فراموش کرده باشد، پس خودتان را به زحمت نیندازید“.

در این جا امام علی (ع) در باره دایره احکام و حدودی که خداوند در دنیا انسان ها را به آنها مکلف نموده، و یا از آنها باز داشته، سخن می گوید. وی در حقیقت می خواهد بگوید این واجبات و محرمات و حدود الاهی تمام حقیقت نیست، بلکه چیزهای نیز وجود دارد که خداوند شما را بدان ها مکلف نکرده و در باره آنها خاموشى گزیده؛ از قبیل تکلیف به دانستنی هاى دقیقى که برای آخرت بى ‏فایده است؛ زیرا خداوند از روى فراموشى، به سکوت برگزار نکرده؛ چه خداوند مبرا از نسیان و فراموشی است، بلکه به دلیل بى فایده بودن آنها براى آخرت انسان و به دلیل این که اشتغال بدان ها باعث ترک دانستنی هاى مفید مى ‏شود، از آنها سخن نگفته است. [۱]

برخی نیز می گویند؛ منظور از سکوت در مورد برخی چیزها، مسائل مباح؛ مانند علم نجوم، حساب، هندسه، شعر و صناعات دقیق و … است، و ترک آنها از روى فراموشى نبوده، بلکه از جهت عدم اهتمام و اعتنای به آنها از براى شما بوده، پس در به دست آوردن آنها خود را به رنج و زحمت نیندازید. [۲]

البته، بسیاری از مسائل پیچیده کلامی و فلسفی و یا فلسفه احکام که فرو رفتن در آنها -البته برای عموم مردم، غیر از دانشمندان و نخبگان- نه تنها نتیجه ای مطلوب و مفید ندارد که چه بسا موجبات انحراف عقیده را به همراه خواهد داشت. بنابر این سخن امام علی (ع)؛ اشاره به این دارد که خداوند هر آنچه را که نیاز انسان ها در راه هدایت، سعادت و تکامل معنوی و اخروی وی باشد، بیان کرده است، و قرآن کریم نیز کتاب هدایت و متکفل برنامه های سعادتی و نیازهای هدایتی بشر است. [۳]

 اما چیزهایی را که بیان نکرده و در باره آنها سکوت کرده، نه از جهت فراموشی و غفلت بوده که خداوند مبرا از آن است، بلکه بقیه مسائل را بر عهده و تلاش و کوشش انسان نهاده تا خود بدان ها همت گمارد. این که خودتان را به زحمت نیندازید نه بدان معنا است که در جهت دست آوردهای علمی تلاش و کوشش نکنید، بلکه بدان معنا است که بیشترین همتتان را معطوف به امور دنیایی و تلاش های بیهوده نکنید و چنان به مسائل دنیایی رو نیارید که این زحمت شما را از هدف اصلی خلقت که همان اهتمام به امور معنوی است باز دارد. و گرنه چه کسی است که نداند آموزه های پیامبر اسلام (ص) و ائمه (ع) تشویق در به دست آوردن علوم و دانش های بشری است. [۴] اعم از علوم نظری، تجربی و تلاش های اقتصادی، مالی، کشاورزی و… . [۵]

منبع:اسلام کوئست

ش[۱] بحرانی، ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ترجمه، عطایی، محمد رضا، ج ۸، ص ۹۷، حکمت ۹۷، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ یکم، ۱۳۸۵ش.

[۲] نواب لاهیجی، میرزا محمد باقر، شرح نهج البلاغه، ص ۳۰۱، نشر اخوان کتابچی، تهران، بی تا.

[۳] ر. ک:نمایه، جامعیت قرآن، ۳۷۲۳ (سایت: ۴۷۶۰) .

[۴] “قَالَ النَّبِیُّ (ص) اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّینِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ”؛ پیامبر (ص) فرمود: دانش طلب کنید هر چند در چین باشد؛ زیرا طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است. مجلسی، بحار الانوار ج ۱، ص ۱۸۰، مؤسسه الوفاء، بیروت، ۱۰۴۹ق.

[۵] “اعْمَلْ لِدُنْیَاکَ کَأَنَّکَ تَعِیشُ أَبَداً وَ اعْمَلْ لآِخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً…”؛ امام حسن (ع) فرمود: براى دنیاى خود چنان کار کن که گویى همیشه زنده خواهى ماند… . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۷۶، آل البیت، قم، ۱۴۰۹ق.