آیا ملک الموت جان هر موجود زنده‌ای را می‌گیرد؟

پاسخ اجمالی

از اطلاق روایات می‌توان فهمید که ملک الموت (عزرائیل) در رأس وسائط الهی در قبض انفس قرار دارد و جان تمام موجودات زنده را می‌گیرد.
ولی مهم آن است که بدانیم گیرنده جان همه موجودات زنده خداوند است و سنتش بر این تعلق گرفته که این کار را با واسطه انجام دهد، چه این واسطه ملک الموت باشد یا واسطه‌ای دیگر.

پاسخ تفصیلی

در قرآن آمده است که: «خداوند جان‌ها را موقع مرگشان می‌گیرد».[۱]
خداوند در این آیه شریفه، گرفتن جان‌ها را کار خودش معرفی می‌کند و اگر مسند الیه «الله» را مقدم بر مسند «یتوفّی» آورده برای آن است که حصر را بفهماند؛ یعنی قبض روح فقط کار خداست نه غیر.[۲]
در عین حال از آیات دیگر قرآن استفاده می‌شود که خداوند امور این جهان را به وسیله گروهی از فرشتگان تدبیر می‌کند. چنانکه در آیه ۵ سوره نازعات می‌فرماید: «سوگند به فرشتگان که به فرمان خدا تدبیر امور می‌کنند».
و سنت الهی بر این تعلق گرفته است که امور و کارها از طریق اسباب آن، اجرا و پیاده شوند.
از این‌رو؛ گروهی از فرشتگان، مأمور قبض ارواحند و در رأس آنها[۳] ملک الموت قرار دارد.[۴]

قرآن در این‌باره می‌فرماید: «بگو، ملک الموت که مسئول گرفتن جان شماست، جانتان را می‌گیرد»[۵] و «تا هنگامی که مرگ یکی از شما فرا می‌رسد فرشتگان ما (فرشتگان مرگ) جان او را می‌گیرند».[۶] اگر این دو آیه را در کنار آیه اول قرار دهیم، این معنا به دست می‌آید که گرفتن جان اصالتاً کار خداست نه غیر او، و به تبعیت و اجازه خدا، کار ملک الموت است و به تبعیت و اجازه ملک الموت، کار یاران ملک الموت که فرستادگان خدا هستند می‌باشد.[۷] همه کارها در جهان هستی در دست خداوند است و فرشتگان مجریان فرمان اویند.
در روایتی آمده است: شخصی از امام صادق(ع) در مورد این آیات سؤال کرد که خداوند می‌فرماید: «خدا جان‌ها را موقع مرگشان می‌گیرد» و در جای دیگر می‌فرماید: «بگو ملک الموت که مسئول گرفتن جان شماست، جانتان را می‌گیرد» و در جای دیگر فرموده است: «…کسانی که فرشتگان جان آنها را می‌گیرند…»[۸] و نیز در جای دیگر می‌فرماید: «فرستادگان ما جانش را می‌گیرند» با این‌که در یک ساعت در دنیا هزاران نفر که عددشان را کسی جز خدا نمی‌داند، می‌میرند، این چگونه ممکن است که ملائکه یا ملک الموت در آن واحد به قبض روح همه اینها برسد؟
امام در جواب فرمود: «خدای تبارک و تعالی برای ملک الموت کارکنان و یارانی از ملائکه قرار داده است که او نسبت به آنها به منزله فرمانده است و هر یک را به مأموریتی می‌فرستد پس هم ملائکه قبض روح می‌کنند و هم خود ملک الموت، آن‌گاه خدا آن ارواح را از ملک الموت می‌گیرد».[۹]

ملحدی نزد امیر المؤمنین علی(ع) می‌آید و می‌گوید: در قرآن تناقض وجود دارد؛ چون در یک‌جا آمده خدا جان انسان را می‌گیرد، در جای دیگر فرموده: ملک الموت این کار را انجام می‌دهد و در جای دیگر به گروهی از ملائکه نسبت داده است، آن‌حضرت در جواب می‌فرماید: «ملک الموت یاورانی دارد از ملائکه رحمت و ملائکه عذاب که کار آنها کار ملک الموت است و هر آنچه انجام می‌دهند منسوب به اوست و کار ملک الموت هم کار خداست چون خدا جان‌ها را به دست هر کس که بخواهد می‌گیرد و کارهای دیگر را نیز مثل عطا و منع کردن، پاداش دادن و عذاب کردن، به دست هر کس که بخواهد انجام می‌دهد و همانا کار مأمورانش کار خود اوست، همان‌طور که در قرآن فرموده: شما نمی‌خواهید مگر این‌که خدا بخواهد[۱۰]».[۱۱]

به عبارت دیگر؛ در آن صورتی که ملک الموت مباشرتاً به گرفتن جان اقدام نمی‌کند هم می‌توان آن کار را به ملک الموت و خدا استناد داد؛ زیرا همه اسباب، نیرو و قدرت خود را از خدا گرفته‌اند و در تحت تدبیر الهی‌اند و همچنین وسایط دیگر غیر از ملک الموت از جنود و سربازان ملک الموت به حساب می‌آیند و همان‌گونه که می‌شود این کار را به اسباب مباشر استناد داد، می‌توان به وسائط میانی و نهایی هم نسبت داد همانند فتح و پیروزی در جنگ که حقیقتاً به سربازان، ملت، فرماندهان و فرمانده کل، نسبت داده می‌شود.

با این مقدمه به پاسخ این سؤال می‌پردازیم که قبض روح موجودات زنده دیگر غیر از انسان‌ها به دست چه کسی انجام می‌شود؟
امیر المؤمنین علی(ع) در روایتی فرمودند: «…همین مقدار برای تو بس است که بدانی خداوند زنده می‌کند و می‌میراند و همانا او جان‌ها را به دست هر کس که بخواهد می‌گیرد، به وسیله ملائکه یا غیر ملائکه».[۱۲]
پس مهم آن است که بدانیم خدا این کار را انجام می‌دهد و با واسطه هم انجام می‌دهد چه این واسطه ملک الموت باشد یا نباشد.
بله در روایت دیگری آمده است که: «آن‌گاه که پیامبر(ص) در معراج بودند از ملک الموت می‌پرسد: آیا تو جان همه کسانی که مرده‌اند و

خواهند مرد، را می‌گیری؟ او گفت: بلی … تمام دنیا و آنچه خداوند برای من مسخّر فرموده است، در نزد من مثل سکه‌ای است در دست مردی که آن‌را در دست خود هر طور بخواهد می‌گرداند و من در تمام خانه‌های دنیا روزی پنج بار سرکشی می‌کنم [که ببینم نمازشان را به موقع بجا می‌آوردند یا نه؟]».[۱۳]
از اطلاق این روایت می‌توان این احتمال را تقویت کرد که ملک الموت جان تمام موجودات زنده را می‌گیرد، حتی موجودات زنده‌ای که انسان نیستند.

[۱]. «اللهُ یَتَوَفّى الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا»؛ زمر، ۴۲.

[۲]. طباطبایی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان(ترجمه)، ج ۱۷، ص ۴۰۷.

[۳]. زیرا مراتب وجودی فرشتگان با همدیگر مختلف است و در این بین درجه وجودی عزرائیل (ملک الموت) از فرشتگانی که در گرفتن جان از آنها استفاده می‌شود، بالاتر است.

[۴]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۱۴۰.

[۵]. سجده، ۱۱.

[۶]. انعام، ۶۱.

[۷]. تفسیر المیزان (ترجمه)، ج ۱۷، ص ۴۰۷.

[۸]. نحل، ۳۲.

[۹]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۳۶.

[۱۰]. انسان، ۲۰؛ تکویر، ۲۹.

[۱۱]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۶، ص ۱۴۰.

[۱۲]. همان، ص ۱۴۳.

[۱۳]. همان، ص ۱۴۱.