معنا و تفسیر عالمین و جهان‌ها چیست؟ ترتیب عالم، انواع و مراحل آنرا شرح فرمائید؟
با سلام؛ در معنا و تفسیر عالمین و جهان‌ها توضیح دهید و در توضیح عالم و ترتیب و انواع و مراحل آن شرح فرمائید.
پاسخ اجمالی
در مورد عالمین دو نوع بحث می‌توان مطرح کرد. یکی بحث تفسیری است و دیگر بحث فلسفی و عرفانی.
الف. بحث تفسیری
مفسران در تفسیر سوره حمد که اولین بار کلمه «عالمین» در آن آمده است، به توضیح و تفسیر آن پرداخته‌اند؛ و تقریباً تفسیر مشابهی از این کلمه ارائه کرده‌اند؛ و بر این باورند که کلمه «عالمین» جمع عالم به فتح لام است. در مورد کلمه «عالم» نیز می‌گویند: معنایش چیزی است به وسیله آن می‌توان به علم دست یافت؛ مانند قالَب، یعنى آنچه با آن قالب مىزنند. یا مانند خاتَم، یعنی چیزی که به وسیله آن مهر و موم مىزنند. البته برخی نیز احتمال داده‌اند که اشتقاق «عالم» از علامت باشد؛ زیرا عالم علامت وجود صانع است.[۱]
بحث دیگری که مفسران در مورد کلمه عالم مطرح کرده‌اند این است که کلمه «عالم» خود جمع است. هرچند از نظر لفظ مفرد است، ولی معنای آن جمع است؛ یعنی جمعی است که از لفظ خود مفرد ندارد؛ مثل لشکر و مردم. در این صورت معناى این کلمه شامل تمامى موجودات مىشود، هم تک تک موجودات را مىتوان عالم خواند، و هم نوع نوع آنها را، مانند عالم جماد، عالم نبات، عالم حیوان، و عالم انسان، و هم صنف صنف هر نوعى را، مانند عالم عرب، و عالم عجم.[۲] به بیان دیگر، عالم به معناى مجموعهاى است از موجودات مختلف که داراى صفات مشترک و یا زمان و مکان مشترک هستند، مثلاً مىگوییم عالم انسان، عالم حیوان و عالم گیاه، و یا مىگوییم عالم شرق و عالم غرب، عالم امروز و عالم دیروز.[۳]
به دنبال مبحث گذشته این مسئله مطرح می‌شود که اگر لفظ «عالم» جمع است، در این صورت معنای «عالمین» چیست؟ آیا عالمین جمع عالم است و مفید کثرت بیشتری است، یا برعکس معنای عالمین محدودتر از معنای عالم است. این بحث موقعی جدی‌تر می‌شود که وقتی بررسی می‌کنیم می‌بینیم: از یک سو بر اساس قواعد دستور زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً براى جمع بستن موجوداتی دارای عقل هستند به کار می‌رود. بنابراین شامل تمام موجودات نمی‌شود. از سوی دیگر لفظ «عالم» در قرآن به کار نرفته است و فقط «عالَمین» آمده است.(کلمه عالمین هفتاد و سه بار در قرآن تکرار شده است).[۴] اگر موارد استعمال عالمین را در قرآن در نظر بگیریم خواهیم دید که هر چند کلمه «عالمین» در بسیارى از آیات قرآن به معناى انسان‌ها آمده، ولى در پارهاى از موارد معناى وسیع‌ترى دارد، و انسان‌ها و موجودات دیگر جهان را در بر مىگیرد.[۵]
در این‌جا نیز اکثر مفسران بر این باورند که معنای «عالمین» گستره‌تر از عالم است. بنابر این هر چند کلمه «عالم» خود به تنهایى معناى جمع دارد، ولی هنگامى که به صورت «عالمین» جمع بسته مىشود، اشاره به تمام مجموعههاى این جهان است.[۶]
البته ممکن است در مورد دایره و وسعت معنای کلمه عالمین به لحاظ موارد خاص بین مفسران اختلاف نظر وجود داشته باشد.[۷]
اما در مورد اینکه با توجه به قواعد دستور زبان عربی، جمع با «ین» معمولاً براى جمع بستن موجوداتی دارای عقل هستند به کار می‌رود؛ حال اگر عالمین به معنای مجموعه موجودات جهان باشد، با اینکه همه عالم‌هاى این جهان صاحبان عقل نیستند؛ چگونه این تفسیر با قواعد زبان سازگار خواهد بود؟ مفسران در پاسخ به این سؤال چند راه حل را بیان کرده‌اند:
۱ – موجودی در این عالم نیست که از عقل و شعور بی‌بهره باشد. یکی از مفسران در این‌باره چنین می‌گوید: «در محلّ خود ثابت و محقق است بنصّ آیات شریفه و اخبار متواتره بتواتر اجمالى که جمیع موجودات حتّى حیوانات و نباتات و جمادات بهره از عقل و شعور دارند و بهمان اندازه خدا بلکه اولیاء حق را مىشناسند و تسبیح و تحمید او را می‌نمایند مانند آیه شریفه إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ (چیزى نیست مگر اینکه تسبیح و تحمید خدا را میکند ولى شما تسبیح آنها را نمىفهمید). و حمل کردن تسبیح را در این آیه بر تسبیح تکوینى یعنى دلالت کردن وجود آنها بر علم و قدرت و حکمت حق با جمله «وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» مناسبت ندارد، زیرا هر صاحب شعورى این معنى را درک میکند».[۸]
۲ – برخی دیگر از مفسران این احتمال را مطرح کردند که این جمع به خاطر تغلیب باشد (منظور از تغلیب این است که مجموعهاى از صاحبان صفات مختلف را با وصف صنف برتر توصیف کنیم).[۹]
البته بعضى از مفسران به دلیل همان قواعد عربی کلمه «عالمین» را اشاره به گروهها و مجموعههایى از صاحبان عقل می‌دانند؛ مانند فرشتگان، انسان‌ها و جن.[۱۰]
منبع:اسلام کوئست
.[۱] ر. ک: طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۹۵، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش؛ راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۵۸۲، دمشق، بیروت، دارالعلم، الدار الشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق؛ قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ج ۵، ص ۳۵، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
[۲]. ر. ک: موسوى همدانى، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۳۵، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
[۳]. ر. ک: مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۳۱، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
[۴]. قاموس قرآن، ج ۵، ص ۳۵.
[۵]. مانند «فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِینَ»؛ ستایش مخصوص خدا است که مالک و پروردگار آسمان‌ها و زمین، مال و پروردگار جهانیان است. جاثیه، ۳۶٫ و مانند «قالَ فِرْعَوْنُ وَ ما رَبُّ الْعالَمِینَ قالَ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا»؛ فرعون گفت پروردگار عالمیان چیست؟ موسى در پاسخ گفت پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان این دو است. شعراء، ۲۳ و ۲۴.
[۶]. ر. ک: تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۳۱٫ البته برخی از مفسران نکته‌ای در مورد تفاوت العالم با العالمین بیان می‌کنند که جالب است: «شامل شدن (العالم) جمیع ما سوى اللَّه را بواسطه الف و لام جنس است از باب اطلاق و مقدمات حکمت و ممکن است اطلاق به بعض مصادیق چون اطلاق جنس بر مصداق حقیقت است و امّا شمول العالمین از باب وضع است چون جمع محلّى بالف و لام بالاتفاق وضع بر عموم شده و تحقیق این مقام مربوط بعلم اصول است». طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۱۰۲، تهران، اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
[۷]. چنان‌که علامه طباطبایی، کلمه «عالمین» در سوره حمد را به اصناف و گروه‌های انسان‌ها معنا میکند، ولی در تفاسیر دیگر به مجموعه موجودات جهان هستی تفسیر شده است. همان.
[۸]. اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۱۰۲.
[۹]. تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۳۲.
.[۱۰] همان.
پاسخ دهید