آیا آیه: «أفإن مات أوقتل انقلبتم على أعقابکم»، جمله خبریه است یا انشائیه؟ معنای تردیدی که در کلام خداوند بین قتل و موت آمده چیست؟

پاسخ اجمالی

در «جنگ احد» تعدادی از مسلمانان، نگهبانی و محافظت از کوه عینین (رماه) را رها کردند و مشرکان از همان‌جا به آنان یورش بردند؛ در این زمان جنگ برای مسلمانان بسیار سخت شد و امید به پیروزی کم رنگ گردید. در این حال شایعه‌‌ای در میان مسلمانان پیدا شد که اوضاع را بدتر کرد. شایعه از این قرار بود که محمد(ص) پیامبر اسلام کشته شده است. این شایعه سبب شد بسیاری از مسلمانان میدان را ترک کنند، به گونه‌‌ای که گویا مرگ پیامبر برای آنان به مانند تمام شدن دین اسلام بوده است. در این هنگام بعضى گفتند: محمد کشته شد، تسلیم مشرکان شوید که آنان برادران شمایند و برخى نیز گفتند اگر هم محمد(ص) شهید شده باشد، آیا ما نیز نباید راه پیغمبرمان را برویم و کشته شویم. در این هنگام، این آیه نازل شد[۱]: «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى‏ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرینَ».[۲]

خداوند در این آیه حقیقتى را به مسلمانان مى‌‌آموزد و آن این‌‌که اسلام آئین فرد پرستى نیست و به فرض که پیامبر در این میدان شربت شهادت مى‌‏نوشید؛ وظیفه مسلمانان بدون تردید ادامه مبارزه بود؛ زیرا با مرگ یا شهادت پیامبر، اسلام پایان نمى‌‌یابد بلکه اسلام آئین حقى است که تا ابد جاودان خواهد ماند.[۳]
همچنین نقل شده است؛ علی(ع) در زمان حیات رسول خدا(ص) گفت: در قرآن آمده «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ» به خدا قسم اگر او فوت کند یا کشته شود، بر چیزی که او به خاطر آن جنگیده، می‌‌جنگم و چه کسی بر این عمل مقدم‌‌تر و بهتر است از من، در حالی‌که من برادر، وارث و پسر عموی او هستم».[۴]

اما بخش «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ» آیه، در جهت بیان تردید نیست، بلکه تنها در مقام بیان تمام فرضیه‌‌های مسئله است به این‌که در هر دو حالت باید از راه پیامبر اسلام محافظت شود و نباید برگشت به دین گذشته کرد؛ بنابر این همزه در این جمله استفهام انکاری بوده،[۵] و آیه نیز در انکار گرفتن همین مطلب است، نه این‌‌که خداوند در مسئله تردید و جهل به حقیقت داشته باشد، که این صفت از خداوند محال است.

منبع:اسلام کوئست

[۱]. واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: زغلول، کمال بسیونی، ص ۱۲۸ – ۱۲۹، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.

۲ – آل عمران، ۱۴۴، «و محمد (ص) نیست مگر پیامبرى از طرف خدا که پیش از او نیز پیامبرانى بودند و از این جهان در گذشتند، اگر او نیز به مرگ یا شهادت درگذشت باز شما به دین جاهلیت خود رجوع خواهید کرد؟ پس هر که مرتد شود به خدا ضررى نخواهد رسانید و خود را به زیان انداخته و هر کس شکر نعمت دین گذارد و در اسلام پایدار ماند البته خداوند جزاى نیک به اعمال شکرگزاران عطا خواهد کرد».

[۳]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۱۱۶، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۴]. فرات کوفی، ابوالقاسم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق، محمودی، محمد کاظم، ص ۹۶، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.

[۵]. صافی، محمود بن عبد الرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج ۴، ص ۳۲۳، دار الرشید، مؤسسه الإیمان، دمشق‏، بیروت، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق.