فرق «اولوا اللب» با «اولوا الالباب» چیست؟ یا مثلاً فرق «اولوا العقل» با «اولو العقول»؟ دلیل مفرد و جمع بودن مضاف‌الیه «اولو» چیست؟ آیا قاعده‌ای دارد؟

پاسخ اجمالی

«اولو» یکی از اسم‌های دائم الاضافه‌ و یکی از ملحقات به جمع مذکر سالم است که همواره به اسم ظاهر اضافه می‌شود. این واژگان در حالت رفعی؛ با واو ماقبل مضموم بوده و در حالت نصبی و جری؛ با یاء ماقبل مکسور می‌آید. مانند: «جائنی اولو مالٍ(رفع)»، «رأیت اولی مالٍ(نصب)»، «مررت بِاوُلی مالٍ(جر)».[۱]
مشهور علمای ادبیات عرب می‌گویند: «اولو» از نظر لفظ، جمع مذکر است،[۲] ولی برخی گفته‌اند: «اولو» مانند «قوم» و «جیش= لشگر» اسم جمع است که دلالت بر تعداد دو نفر به بالا می‌کند، اما هر دو گروه اتفاق دارند که «اولو» از لفظ خودش مفرد ندارد، بلکه چون به معنای «اصحاب» می‌باشد از جهت معنا دارای مفرد بوده و مفرد مذکرش[۳] «ذو»[۴] می‌باشد.[۵]

تا این‌جا روشن شد که؛ «اولو» چه جمع باشد یا اسم جمع، دلالت بر دو و بیشتر از دو می‌کند، اما در استعمالات عرب دیده شده است که در برخی از موارد، مضافٌ ‌الیه آن مفرد و در برخی موارد دیگر جمع می‌آ‌ید. آیا این‌گونه استعمال دارای قاعده و قانون مشخصی بوده و فرقشان در چیست؟
با عنایت به این‌که «اولو» – چه جمع باشد یا اسم جمع – دلالت بر دو و بیشتر از دو می‌کند برای تطابق مضاف الیه با آن از جهت معنا شرط شده که مضاف الیه آن جمع یا اسم جنس باشد،[۶] تا بتواند همانند «اولو» کثرت معنایی داشته باشد. بنابراین، حتی در مواردی که مضاف الیه «اولو» از جهت لفظ مفرد است به دلیل اسم جنس بودن از جهت معنا قابلیت دلالت بر دو و بیشتر از آن را دارد تا با «اولو» هم‌خوانی داشته باشد.
به علاوه؛ جمع و مفرد آوردن مضاف الیه «اولو»، یکی از اقسام بلاغت در کلام و متکلم است که موارد کاربرد آن بر عهده متکلم بلیغ است؛ مثلاً در قرآن کریم هرگاه لفظ «لُبّ» مضاف الیه برای «اولو» قرار گرفته به صورت «جمع»(الباب) استعمال شده و مفردش نیامده و اگر در جایی نیاز به استعمال مفرد بوده از مرادف این لفظ، از قبیل «قلب و فؤاد» استفاده شده است. همچنین است در استعمال و کاربرد الفاظ دیگر از جهت مفرد و جمع بودن.[۷]

در نتیجه؛ موارد مفرد و جمع آوردن مضاف الیه «اولو»، قیاسی نیست تا دارای یک قاعده جامع و فراگیر باشد، بلکه «سماعی» بوده و باید به موارد استعمال آن در قرآن و روایات که از جهت بلاغت در بالاترین مرتبه هستند و هم‌چنین کلام بلغای عرب بسنده و استناد شود.
بنابراین، بر فرض استعمال «اولوا اللب» و «اولوا الالباب» یا «اولوا العقل» و «اولوا العقول»، در قرآن و روایات، تنها فرقشان مفرد و جمع بودن مضاف الیه از جهت لفظ است ولی از جهت معنا تفاوتی با یکدیگر نداشته و در هر دو مورد – چه مضاف الیه جمع باشد چه مفرد – در وسعت و ضیق معنا با «اولو» هم‌خوانی داشته و تابع آن می‌باشند.

اسلام کوئیست

[۱]. ر. ک: جمعى از علما، جامع المقدمات، محقق، جراثیمى، جلیل، ص ۳۷۴ – ۳۷۶، قم، مؤسسه النشر الإسلامی‏، چاپ چهارم، بی‌تا.

[۲]. جمع مؤنث آن «أولات» است. صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج ۱۹، ص ۱۶۳، دمشق‏، بیروت، دارالرشید، مؤسسه الإیمان، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ق.

[۳]. مفرد مؤنثش «ذات» است. همان.

[۴]. ذو به معنای صاحب است.

[۵]. ملکى اصفهانى، محمود، قواعد النحویه، ص ۲۷، قم، حوزه علمیه قم‏، چاپ اول، بی‌تا.

[۶]. مدنى، علیخان بن احمد، الحدائق الندیه فی شرح الفوائد الصمدیه، محقق، مصحح، سجادى، ابو الفضل‏، ص ۳۴۱ – ۳۴۲، قم، ذوی القربى، چاپ اول، بی‌تا.

[۷]. ر. ک: معرفت، محمد هادى‏، التمهید فی علوم القرآن، ج ۵، ص ۱۵۵ – ۱۵۷، قم، ‏مرکز مدیریت حوزه علمیه قم‏، چاپ سوم.