در آیه ۹۵ سوره مائده آمده: «مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ…» که قتل صید مقیّد به متعمّداً است. امّا طبق روایات احکام؛ این آیه شامل صید از روی غفلت، سهو و نسیان هم می‌شود. الف. آیا این روایات معارض با آیه نیستند، و در نتیجه در مقام عرضه روایت بر قرآن نباید طرد شوند؟ چطور چنین روایاتی می‌توانند مبیّن یا مقیّد آیه باشند در حالی‌که اصل احراز صحّتشان منوط به سنجش با قرآن است؟ ب. چگونه امر، نهی، کفّاره و عقاب ممکن است بر فعلی غیر اختیاری تعلّق گیرد، مثل صید غیر متعمّدانه؟ آیا این خلاف اصول عقلی و نیز حدیث رفع نیست؟

پاسخ اجمالی

آیه مورد نظر کفاره صید را برای کسانی واجب کرده که از روی عمد، و در حال احرام، مرتکب قتل حیوانات شوند. اگر مُحرم در حال جهل و  غفلت و یا فراموشی حالت احرام و یا حکم باشد، ولی عمداً (عمد در انجام صید) مرتکب قتل حیوان شود، مشمول آیه شده و کفاره بر او واجب است.
 

پاسخ تفصیلی

در آیه مورد پرسش می‌خوانیم: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! در حال احرام، شکار نکنید: «وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً»؛ و هر کس از شما عمداً آن‌را به قتل برساند، باید کفاره‌اى معادل آن از چهارپایان دهد کفاره‌اى که دو نفر عادل از شما، معادل بودن آن‌را تصدیق کنند …، ولى هر کس تکرار کند، خدا از او انتقام می‌گیرد و خداوند، توانا و صاحب انتقام است».[۱] در این آیه قید «متعمداً» به «قتل» بر می‌گردد؛ یعنی مُحرمی که از روی عمد حیوانی را به قتل رساند.[۲]
معنای قتل عمدی در حال احرام
ابتدا باید فرض‌های مختلف صید در حال احرام را بررسی کرده و سپس به بیان حکم آن بپردازیم. می‌دانیم که صید از روی عمد؛ یعنی آن‌که مکلف در ارتکاب عمل صید؛ عمد و اختیار داشته و این معنا در مقابل صید غیرعامدانه خطائی است.[۳]
در همین راستا برای صید عمدی شخص مُحرم، دو مصداق می‌توان فرض کرد:
۱ – مُحرم؛ اگر چه به عمد صید کرده ولی حکم حرمت صید را یا نمی‌دانسته و یا فراموش کرده بود.
۲ – شخص می‌داند که مُحرم است و صید بر او حرام است، ولی عمداً صید می‌کند.
در مقابل دو فرض صید عمدی فوق، می‌توان دو فرض برای صید غیر عمدی نیز داشت:
۳ – مُحرم؛ حکم حرمت صید را نمی‌دانسته و یا فراموش کرده بود، اما با این وجود، صید او عمدی نبود.
۴ – مُحرم می‌دانست که صید بر او حرام است، اما غیرعامدانه صیدی انجام داد.
با توجه به آنچه گفته شد، مراد از «عمدی بودن صید» در آیه موجود در پرسش، آن است که با کلمه «متعمّداً» که حال برای «من قتله» است و آن‌را تفسیر می‌کند، درمی‌یابیم که ظاهراً تعمّد مقابل قتل خطا است و معناى قتل خطایى این است که قتل را بدون قصد انجام دهد؛ مثلاً در یک تیراندازى تمرینی، اتفاقاً تیر پرتاب شده به حیوانی اصابت کرده و  او ‌را از پاى در ‌آورد.[۴]
با توجه به آیه دیگری که کلمه «متعمّداً» در آن درباره قتل عمدی انسان مؤمن به کار برده شده[۵] می‌توان چنین نتیجه گرفت که؛ منظور از «متعمّداً» در این‌جا هم همان قتل عمدی به معنای عمد و اختیار در کشتن است.
با این برداشت، می‌توان دایره شمول آیه را مشخص کرد:
۱ – مُحرمی که حکم حرمت صید را ندانسته و یا فراموش کرده و دست به شکاری عمدی بزند که در این مورد، اگرچه غفلت یا جهل به حکم داشته، ولی چون عامدانه و با اختیار خود، دست به شکار زده است، آیه شامل حال او شده و باید کفاره بدهد؛ زیرا آیه می‌فرماید: «هر کس از روی عمد حیوانی را بکشد…». [۶] و او نیز از روی عمد حیوانی را شکار کرده است.
۲ – مُحرمی که با علم به حرمت صید؛ از روی عمد دست به شکار بزند که قطعاً آیه شامل او خواهد شد.
۳ – مُحرمی که با توجه به حالت احرام و حرمت صید، ولی شکارش کاملاً غیر عامدانه باشد که چنین شخصی مشمول حکم آیه نیست.
۴ – محرمی که توجه به حال احرام ندارد و جاهل یا فراموش کار نسبت به حکم احرام است؛ از روی خطا دست به شکار بزند که می‌توان گفت که آیه حکمی در مورد او صادر نکرده است.[۷]
حکم صید غیر عمدی مُحرم از نگاه روایات
امام صادق(ع) می‌فرماید: «بر تو فدیه و کفاره‌ای نیست در صورتی که از روی خطا [این امور را] انجام داده باشی، مگر در مورد صید که در صورت جهل و غفلت یا در صورت عمد بر تو کفاره واجب است».[۸]
در روایت دیگری ابن ابی عُمَیر از بعضی از اصحاب امام صادق(ع) چنین نقل می‌کند: «اگر مُحرم از روی خطا مرتکب صید شد باید کفاره بدهد…».[۹]
دیدگاه فقها درباره حکم صید غیر عمدی مُحرم
فقها در این مورد که خطا همانند عمد است، اجماع و اتفاق نظر دارند،[۱۰] و با توجه به وجود روایات، این اجماع؛ «اجماع مدرکی» است؛[۱۱] یعنی همه فقها این نظریه که (صید غیر عمدی حیوانات در حال احرام مانند صید عمدی موجب وجوب کفاره است) را با استناد به روایات پذیرفته‌اند و معتقدند که این روایات با آیه کفاره در صید منافاتی ندارد؛ زیرا درست است که آیه، حکم کفاره صید عمدی را بیان کرده، اما تصریح نکرده است که صید غیر عمدی کفاره ندارد، بلکه در مورد چنین صیدی سکوت کرده و تنها به برجسته‌ساختن صید عمدی بسنده کرده است؛ زیرا آن‌جا است که با وجود عنصر (تعمد)، مکلف هم گناه مرتکب شده و هم باید کفاره بدهد، اما روایات برای صید غیر عمدی که حکمش در قرآن ذکر نشده نیز همان کفاره صید عمدی را در نظر گرفته است. البته در این فرض، مکلّف گناهی را مرتکب نشده است.[۱۲]
بر این اساس، حکم موجود در روایات، تکمیل کننده حکم آیه است و نه معارض با آن.

اسلام کوئست

[۱]. مائده، ۹۵.

[۲]. صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ج ۷، ص ۲۴، دمشق، دارالرشید، ۱۴۱۸ق.

[۳]. قتل خطائی مانند این‌که سنگی به پشت سرش پرتاب کرده باشد و حیوانی بدان سبب کشته شده باشد. در این مورد گفته می‌شود قتل خطا تحقق یافته است. برای آگاهی از قتل خطا به سوال ۷۳۷۲ مراجعه کنید.

[۴]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۶، ص ۱۳۹، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.

[۵]. نساء، ۹۳: «وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فیها».

[۶]. علامه طباطبایی در ذیل این آیه می‌گوید: بنابر این از آیه استفاده مى‏شود که اگر تیر و یا سلاح دیگر خود را به قصد شکار بکار برد و شکار را از پاى در آورد کفاره واجب مى‏شود، چه این‌که بیاد احرامش باشد یا آن‌را فراموش کرده باشد».

[۷]. برخی در این مورد قائل به عدم شمول آیه شده‌اند: ر. ک: بحرانی، محمد سند، سند العروه، ج ۳، ص ۵۰، بیروت، مؤسسه ام القری، ۱۴۲۳ق.

[۸]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۴، ص ۳۸۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.

[۹]. همان، ج ۴، ص ۳۹۴.

[۱۰]. عاملی، محمد بن علی، مدارک الاحکام، ج ۸، ص ۳۹۵، آل البیت، بیروت، ۱۴۱۱ق.

[۱۱]. ر. ک: «معنای اجماع و اقسام آن»، سؤال ۵۵۴۱۲.

[۱۲]. ر. ک: کافی، ج ۷، ص ۲۰۳، «بَابُ مَنْ خَطَؤُهُ عَمْدٌ وَ مَنْ عَمْدُهُ خَطَأٌ‌».