«المصباح الزاهر فی القرائات العشر البواهر» از شهرورزی، در جزء اول در باب قرائت حمزه بن حبیب زیات می نویسد: حمزه زیات بر امام جعفر صادق قرائت نمود و نیز جعفر بر ابوالاسود دوئلی و ابوالاسود دوئلی بر امیرالمؤمنین علی (ع) و علی (ع) بر پیامبر (ص). حمزه بن حبیب زیات می گوید: امام صادق (ع) به من فرمود: کسی بهتر از تو بر من قرائت ننمود و چیزی در این قرائت با تو مخالف نیستم مگر در ده حرف و من آن را قرائت نمی کنم گر چه در عربی جایز است. عرض کردم فدایت شوم در چه امری با من مخالفی؟ فرمود: در سوره نساء می خوانم «والارحام» نصب… تا آخر روایت.
سؤال: ۱٫ در مورد صحت سند قرائت حمزه بن حبیب زیات؟
۲٫ در مورد صحت این حدیث و گفتگوی بین حمزه بن حبیب زیات و امام صادق (ع)؟

پاسخ اجمالی

حمزه بن حبیب زیّات، یکی از افراد قرّاء سبعه (قاریان هفت گانه) است.

قرائت حمزه زیات، مانند قرائات دیگر قاریان هفت گانه، دارای تواتر نبوده و اشکالاتی مانند مستند نبودن به پیامبر اکرم (ص)، از ساخته های قرن سوم  بودن، تغییر دادن برخی حروف قرآنی و قرائتشان به طریق دیگر و… وارد شده است.

حدیث مطرح شده در پرسش، در هیچ یک از کتاب های روایی معروف و اولیه شیعه وجود ندارد و حتی در کتب غیر معروف روایی شیعه هم نیامده است.

پاسخ تفصیلی

صحت سند قرائت حمزه بن حبیب زیات:

حمزه بن حبیب زیّات (متوفای ۱۵۶ق) قاری کوفه، یکی از قرّاء سبعه (قاریان هفت گانه)[۱] و ایرانی الاصل است که صریحاً اظهار تشیّع می نمود.[۲]

روشن است که اثبات صحت قرائات هفت گانه – که یکی از آن ها قرائت حمزه است – از راههایی ممکن است. یکی از آن راهها، اثبات تواتر این قرائات است. تواتر، اصطلاحی در فنّ شناخت حدیث است و حدیث متواتر آن است که راویان آن، در تمام طبقات یک حدیث، دارای کثرت و گستردگی باشند، به طوری که یقین پیدا کردن به ساختگی بودن آن حدیث و نقل به دروغ، ممتنع باشد، و یقین به درستی آن حدیث پیدا شود.

محققین و فقهاء و پژوهشگران علوم قرآنی به تواتر قرائات سبعه اشکال کرده اند و آن را اساساً قابل تصور ندانسته و معقول نمی دانند؛ زیرا در زمان هر یک از قاریان هفت گانه ناقل تواتر، فقط خود آن قاری بوده نه دیگران.

راه دیگر اثبات صحت قرائات این است که گفته شود: اگر چه این قرائات خبر واحد هستند اما قرائتی حجیت دارد که عموم مسلمین آن را خوانده، مخالف قواعد عربی نبوده، شاذّ و نادر نباشد و متعارف در زمان اهل بیت (ع) باشد[۳]؛ هر چند از قاریان هفت گانه نباشد.[۴]

با توجه به توضیحات بالا در مورد صحت سند قرائت حمزه بن حبیب زیّات باید گفت:

۱ – برخی از نویسندگان کتاب های قرائات، بر آن شده اند تا سندهایی برای قرائت های هفت گانه – مثل قرائت حمزه زیّات – به دست آورند و قرائت آنان را مستند به پیامبر اکرم (ص) ارائه دهند. رجال سند قرائت حمزه، هفت تن ذکر شده است، اما برخی معتقدند که تجمع این مقدار از افراد، روایت را به حدّ تواتر نمی رساند.

۲ – به رجال سند قرائت حمزه، خدشه وارد شده است؛ چون برخی از آنان صلاحیت این کار را نداشته اند.

۳ – از هیچ یک از قراء نیز به نقل صحیح نقل نشده که قرائت خود را به سماع و یا نقل متواتر از پیامبر (ص) مستند کرده باشند، و هر قاری قرائت خود را به تنهایی نقل می کند؛[۵]مانند روایت مطرح شده در پرسش که خود حمزه روایتی را نقل می کند.[۶]

بنابراین، نمی توان قرائت حمزه را از باب تواتر صحیح دانست، اگرچه این امکان وجود دارد که از راه خبر واحد با شرایطی که در بالا ذکر شد، بتوان صحت آن را اثبات کرد.

صحت این حدیث:

این حدیث در هیچ یک از کتاب های روایی معروف و غیر معروف اولیه شیعه وجود ندارد؛ حتی کتاب «بحارالانوار» از علامه مجلسی که اگر نگوییم تمام، اکثریت احادیث نقل شده از پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم(ع) را در خود گنجانده است، این حدیث مطرح شده در پرسش در آن وجود ندارد.

منبع:اسلام کوئست

[۱] . معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص ۱۷۳، مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ یاران، قم، چاپ هشتم، ۱۳۸۶ش.

[۲] . التمهید فی علوم القرآن، ج۲، ص ۲۳۱-۲۲۶، مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ اول.

[۳]. فیظهر جواز القراءه بکل منها کما علیه العامّه و إلّا لبیّنوه (علیهم السلام) و نقل إلینا بطریق التواتر، کیف و لم یرد منهم تعیین حتى بخبر واحد. (موسوعه الإمام الخوئی، ج‏۱۴، ص: ۴۴۳)

[۴] . الخوئی، السید أبو القاسم الموسوی‏ ،موسوعه الامام الخوئی، ج۱۴، ص ۴۳۹-۴۴۴، ذیل مسأله ۵۰؛ علوم قرآنی، ص ۱۹۷؛ اراکی، محمد علی، کتاب الصلاه، ج۲، ص ۱۲۶-۱۴۱؛ خویى، سید ابوالقاسم‏، البیان فی تفسیر القرآن، ص ۱۶۷.

[۵] . علوم قرآنی، ص ۱۷۸-۱۷۹.

[۶] . علوم قرآنی، ص ۱۸۱؛ دانی، ابوعمرو،التیسیر، ص ۱۴۶، مطبعه الدولی، استانبول.