در آیه ۲۸ سوره‎ی رعد، خداوند می‌فرماید: «أَلَا بِذِکْرِ اللَّـهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، در برخی از ترجمه‌ها نوشته شده است: «آگاه باشید، تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد». سؤال این است که در ترجمه از کلمه «تنها» استفاده شده است؛ در صورتی که ما انسان‌‌ها در زندگی‌‌مان با خیلی چیزها احساس آرامش می‌کنیم. این چگونه قابل توجیه است؟

پاسخ اجمالی

صاحب نظران در ادبیات عرب دست کم چهار راه برای انحصار و اختصاص بیان کرده‌اند که یکی از آنها «تقدیم ما هو حقه التأخیر» است؛ یعنی آنچه معمولاً آخر جمله ذکر می‌شود را در ابتدای آن ذکر کنیم.[۱]
در زبان عربى تقدیم و تأخیر اجزای جمله، گاه به منظور انحصار در أمرى است؛ مانند: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» که با «نعبدک و نستعینک» فرق دارد.
معناى جمله‌‏هاى اول این است: تو را، تنها تو را بندگى می‌کنیم و تنها از تو یارى می‌جوییم. اما معناى جمله‌‏هاى دوم این است: بندگى می‌کنیم تو را و یارى می‌جوییم از تو. فرق اینها این است که در جمله‌‏هاى دوم ممکن است دیگرى هم شریک باشد؛ یعنى بندگى و یا یارى جستن از دیگرى هم در کار باشد، برخلاف جمله‌‏هاى اول.[۲]
بر این اساس، عبارت «أَلَا بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»، اگر به صورت «أَلَا تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ بِذِکْرِ اللهِ» آمده باشد، معنایش فرق خواهد کرد. اما به دلیل آنکه جار و مجرور (بذکر الله) که معمولاً در پایان جمله ذکر می‌شود را در ابتدای آن آورده‌ایم، این خود نشانگر نوعی انحصار است.
معنای عبارت اول چنین است: «تنها با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد»، امّا معنای جمله دوم این است: «با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد». در این معنا اختصاص و انحصار وجود ندارد؛ یعنی دل‌ها با یاد خدا آرام می‌گیرد، همان‌طور که ممکن است با یاد غیر خدا نیز آرام گیرد.
امّا در پاسخ به این‌که ما انسان‌‌ها در زندگی‌مان با خیلی چیزها احساس آرامش می‌کنیم، باید گفت؛ آرامش واقعی و پایدار تنها با یاد خدا به دست می‌آید و اثبات این مطلب منافات با آن ندارد که با روش‌های دیگری، برخی از آرامش‌های موقت، ظاهری و ناپایدار برای انسان‌ها به وجود آید.
دل‌هاى آدمیان که همان نفوس مدرکه باشد، هیچ هدفى جز رسیدن به سعادت و امنیت ندارد؛ و به همین جهت است که دست به دامن اسباب می‌زند و چون هیچ سببى از اسباب نیست، مگر آن‌که از جهتى غالب و از جهتى مغلوب است، و تنها سبب غالب و غیر مغلوب، خداى سبحان و خداى غنى و ذو الرحمه است، پس تنها به یاد او دل‌ها آرامش می‌یابد، و اگر دلى به یاد غیر او آرامش یابد، دلى است که از حقیقت حال خود غافل است، و اگر متوجه وضع خود شود، بدون درنگ دچار رعشه و اضطراب می‌گردد.[۳] و به اصطلاح کسی که به غیر خدا آرامش گرفته، آن سراب است و صاحب آن خیال می‌کند که به آب رسیده است!

اسلام کوئست

[۱]. «و للقصر طرق أربع مشهوره و طرق کثیره غیر مشهوره، أما الأربع المشهوره فهی:
الف. النفی و الاستثناء و هنا یکون المقصور علیه ما بعد أداه الاستثناء مثل: لا یفوز إلا المجد فالفوز مقصور و المجد مقصور علیه و هو قصر صفه على موصوف.
ب. «انما» و یکون المقصور علیه مؤخرا وجوبا و قد تقدم کلام عبد القاهر على انما نحو: انما الحیاه تعب فالحیاه مقصوره و التعب مقصور علیه و هو قصر موصوف على صفه.
ج. العطف بلا أو بل أو لکن فإن کان العطف بلا کان المقصور علیه مقابلا لما بعدها نحو: الأرض متحرکه لا ثابته و إن کان العطف ببل أو لکن کان المقصور علیه ما بعدهما نحو ما الأرض ثابته بل متحرکه و ما الأرض ثابته لکن متحرکه.
هـ. تقدیم ما حقه التأخیر و هنا یکون المقصور علیه هو المقدم نحو على الرجال العاملین نثنی.
و هناک طرق أخرى للقصر غیر هذه الأربع منها ضمیر الفصل نحو علی هو الشجاع و منها التصریح بلفظ «وحده» الحالیه أو لیس غیر نحو أکرمت علیا وحده و لکنها لا تعدّ من طرقه الاصطلاح». درویش، محیى الدین، إعراب القرآن و بیانه، ج ‏۵، ص ۵۲۰ و ۵۲۱، سوریه، دار الارشاد، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

[۲]. بلاغی، سید عبد الحجت، حجه التفاسیر و بلاغ الإکسیر، ص ۳۹۱ و ۳۹۲، قم، حکمت، ۱۳۸۶ش.

[۳]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج‏ ۱۱، ص ۴۸۷، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.