تفسیر «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ» چیست؟

پاسخ اجمالی

یکی از دعاهایی که خداوند در قرآن به ما آموخته: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ» است. حسنه در این آیه به معناى هرگونه خیر و خوبى است و مفهومى وسیع و گسترده دارد که تمام مواهب مادى و معنوى را شامل مى‏شود، بنابراین، آنچه در روایات یا کلمات مفسران آمده؛ بیان مصداق‌هاى روشن آن مى‏باشد، و مفهوم آیه را محدود نمى‏کند. البته تفسیری عرفانی در معنای حسنه، ذیل این آیه وجود دارد که در پاسخ تفصیلی بیان شده است.

پاسخ تفصیلی

انسان‌ها را می‌توان از یک نگاه به سه دسته تقسیم کرد:

۱ – گروهی از مردم تنها دنیا را می‌خواهند، لذت‌های این دنیا غرق‌شان کرده و هیچ زاد و توشه‌ای از آخرت ندارند. قرآن کریم در بسیاری از آیات، تلاش کرده این تفکر را از بین ببرد و به یاد انسان‌ها بیندازد که آخرتی نیز وجود دارد و اگر این تفکر را رها نکنند، عذاب سختی گریبان‌گیر آنها می‌شود: «آنها که ایمان به ملاقات ما (و روز رستاخیز) ندارند، و به زندگى دنیا خشنود شدند و بر آن تکیه کردند، و آنها که از آیات ما غافلند، (همه) آنها جایگاهشان آتش است، به‌خاطر کارهایى که انجام می‌دادند!».[۱] البته بسیاری نیز به خداوند معتقدند و از او تنها برای این دنیا دعا می‌کنند: «… بعضى از مردم می‌گویند: خداوندا! به ما در دنیا، (نیکى) عطا کن! ولى در آخرت، بهره‏اى ندارند».[۲]

۲ – گروهی دیگر تنها به فکر آخرت هستند. اشکال آ‌نها در ترک کامل دنیا و عزلت‌نشینی است، آنها در دنیا تمام لذت‌ها را ترک کرده و تنها به آخرت می‌اندیشند؛ روشی که مخالف سیره و عمل پیامبر(ص) گرامی اسلام و ائمه اطهار(ع) است.

۳ – دسته سوم تلاش می‌کنند هم آخرت را به دست آورند و هم دنیا را داشته باشند و در این راه مخالف دستورات الهی عمل نمی‌کنند. انسان باید در زندگی خود چنین هدفی را دنبال کند و  برای دست‌یابی بدان، فکر و تلاش داشته باشد؛ تا بتواند به کمال انسانی دست یابد و این‌گونه به هدفی که خداوند برای انسان در نظر گرفته و خیر انسان در آن است، برسد. خداوند در قرآن نیز دعایی را ذکر می‌کند که بر اساس آن انسان باید جمع بین دنیا و آخرت خود کند، خداوند پیش از بیان آیه مورد بحث، به بیان مناسک حج پرداخته[۳] و بعد از آن ذکر و به یاد خدا بودن را دستور می‌دهد،[۴] سپس اصل دعا کردن را یاد می‌دهد: «… مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ».[۵]

آری؛ این همان دعایی است که خداوند به بشر آموخته تا سعادت و خیر دنیا و آخرت را برای خود طلب کند.
اما در این‌که منظور از «حسنه» در آیه مورد بحث چیست، موارد بسیاری در روایات و کلام مفسران بیان شده است، که در این‌جا به ذکر چند نمونه بسنده می‌شود:

یک. امام صادق(ع): «رضوان الهی و بهشت در آخرت، و زندگی راحت و اخلاق نیکو در این دنیا».[۶]

دو. امام علی(ع): «زن صالح در این دنیا و حوریه بهشتی در آن دنیا، حسنه هستند».[۷]

سه. مفسران نیز مثال‌هایی را برای حسنه ذکر کرده‌اند:

برخی رزق کریم را حسنه این دنیا و بهشت را حسنه آخرت نام برده اند.[۸] برخی دیگر علم و عبادت مخلصانه در این دنیا و رضایت الهی را در آخرت مصداق حسنه ذکر کرده اند[۹] و … .

به نظر می‌رسد؛ تمام این موارد مذکور در مقام بیان مثال بوده‌اند؛ زیرا بدیهى است حسنه به معناى هرگونه خیر و خوبى است و مفهومى وسیع و گسترده دارد که تمام مواهب مادى و معنوى را شامل می‌شود. بنابراین، آنچه در روایات فوق یا کلمات مفسران آمده است بیان مصداق‌هاى روشن آن مى‏باشد، و مفهوم آیه را محدود نمى‏کند.[۱۰]

علاوه بر مطالب فوق تفسیری عرفانی پیرامون معنای حسنه وجود دارد که چنین است: «محتمل است که حسنه در دنیا به این معنا نباشد که ما مال و اموال تهیه کنیم، مقام تهیه کنیم. در این آیه شریفه «حسنه» دنیا عبارت است از این که انسان در هر قدمى که بر مى‏‌دارد، در هر مقامى که پیدا مى‏‌کند، در هر نعمتى از خداى تبارک و تعالى که به او عطا مى‌‏شود، آنها را به صاحبش برگرداند. اگر مقام و دنیا، هرچه پیش ما به ما اقبال کند، اگر ما به او اقبال کردیم، این حسنه نیست… من احتمال مى‏دهم حسنه یک حسنه است … و همه حسنه عبارت از این است که ما به مقام قرب خدا برسیم. ما بفهمیم که چه بکنیم! اگر مقامى ما را توجه به دنیا داد، به عالم ماده داد، این حسنه نیست. اگر نماز بخوانیم براى رسیدن به یک مآربى و لو در آخرت این هم حسنه نیست. حسنه عبارت از این است که ما را برساند به آن‌جایى که عقل ما نمى‌‌‏رسد».[۱۱]

منبع:اسلام کوئست

[۱]. یونس ۷ – ۸.

[۲]. بقره، ۲۰۰.

[۳]. بقره، ۱۹۶ – ۱۹۸.

[۴]. بقره، ۲۰۰: «فَإِذَا قَضَیْتُم مَّنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُواْ اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ ءَابَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا»؛ و هنگامى که مناسکِ (حج) خود را انجام دادید، خدا را یاد کنید، همانند یادآورى از پدرانتان (آن‌گونه که رسم آن زمان بود)، بلکه از آن هم بیشتر!

[۵]. بقره، ۲۰۱: «و بعضى می‌گویند: پروردگارا! به ما در دنیا نیکى عطا کن! و در آخرت نیز نیکى مرحمت فرما! و ما را از عذابِ آتش نگاه دار!».

[۶]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ۵، ص ۷۱، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

[۷]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: اعلمی، حسین، ج ۱، ص ۲۳۷، انتشارات الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.

[۸]. مغنیه، محمد جواد، التفسیر المبین، ص ۴۰، بنیاد بعثت، قم، بی تا.

[۹]. تستری، ابومحمد سهل بن عبدالله، تفسیر التستری، تحقیق: عیون السود، محمد باسل، ص ۳۵، منشورات محمدعلی بیضون، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۳ق ؛ و … .

[۱۰]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۶۶، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۱۱]. امام خمینی، صحیفه امام، ج ‏۲۰، ص ۳۹۴ – ۳۹۵.