تفاوت «عهد الله» و «میثاق» در آیات قرآنی، بویژه سوره رعد چیست؟
معنای «عهد الله» و «میثاق» در سوره رعد و تفاوت این دو چیست؟ و چه عهدی، عهد خداوندی است؟
پاسخ اجمالی
خداوند در آیات بسیاری از قرآن، به بیان تمثیل‌های مختلفی می‌پردازد تا اثرگذاری بر مخاطب را بیشتر نماید. در یکی از این تشبیه‌ها، در سوره رعد، مخالفان وحیانی بودن قرآن را به افراد نابینا تشبیه می‌کند،[۱] سپس می‌گوید: «… إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ».[۲] اولوا الألباب به معنای صاحبان عقل و خرد می‌باشد.[۳]
خداوند در ادامه، توصیفاتی برای این صاحبان خرد و اندیشه می‌آورد که یکی از آنها عبارت است از: «الَّذینَ یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ لا یَنْقُضُونَ الْمیثاقَ».[۴]
اما در این‌که این وفای به عهد الهی و نقض نکردن میثاق، به چه معنا بوده و چه ارتباطی میان آنها است، بحث‌هایی میان مفسران وجود دارد که در این‌جا به بیان دو دیدگاه، اکتفا می‌کنیم:
۱ – عهد اللَّه (عهد الهى)، معناى وسیعى دارد و هر آنچه دلیلی بر آن دلالت کند، در زمره این عهد قرار می‌گیرد؛ بنابر این شامل این موارد می‌شود.
الف. پیمان‌هایى که خدا به مقتضاى فطرت از انسان گرفته است؛ مانند فطرت توحید، عدالت و … .
ب. پیمان‌هاى عقلى؛ یعنى آنچه را که انسان با نیروى تفکر و اندیشه و عقل از حقایق عالم هستى و مبدأ و معاد درک می‌کند.
ج. پیمان‌هاى شرعى؛ یعنى آنچه را که پیامبر(ص) از مؤمنان در رابطه با اطاعت فرمان‌هاى خداوند و ترک معصیت و گناه پیمان گرفته همه را شامل مىگردد. بنابر این عهد در این آیه شامل تمام این موارد می‌شود.[۵]
عموم مفسران پیرو این نظریه، میثاق را به همین معنا تعریف کرده و قسمت دوم آیه (وَ لا یَنْقُضُونَ الْمیثاقَ) را تأکیدی بر قسمت اول (یُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ) دانسته‌اند.[۶] به بیان دیگر، این دو معنا ملازم همدیگر هستند؛ مفسران بر اساس معنایی که از عهد کرده‌اند (با اختلافاتی که دارند) میثاق را نیز به همان معنا گرفته و گفته‌اند این دو دارای معنای مشترکی هستند و باید به عهد وفادار ماند و لازمه آن نقض نکردن آن است؛ مانند این‌که بگوییم خداوند وجود دارد و غیر موجود نیست که دو طرف ملازم یکدیگر هستند و معنای مشترکی را بیان می‌کنند.[۷]
۲ – منظور از عهد، تنها همان عهدی است که در روز ازل از انسان‌ها گرفته شده[۸] و قرآن نیز در آیاتی از آن یاد می‌کند.[۹] برخی نیز این وجه را در کنار وجه اول محتمل دانسته‌اند.[۱۰] مفسران پیرو این نظریه؛ میثاق را دارای معنایی گسترده‌تری دانسته‌اند؛ به نوعی که میثاق‌های میان انسان و خدا، انسان و انسان‌های دیگر و همچنین آنچه انسان با خود پیمان بسته را در بر می‌گیرد که در این معنا میثاق معنای عامی داشته و در آیه کلمه عام بعد از کلمه خاص ذکر شده است.[۱۱]
منبع:اسلام کوئست
[۱]. رعد، ۱۹: «أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمى … ؛ آیا کسى که می‌داند آنچه از پروردگارت به تو نازل شده حق است، با آن‌که کور است یکسانند؟ …».
[۲]. رعد، ۱۹: «… فقط صاحبان خرد متذکر مىشوند».
[۳]. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۲، ص ۵۲۴، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق؛ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق، مصحح، موسوی جزائری، سید طیب، ج ۱، ص ۳۶۳، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
[۴]. رعد، ۲۰: «آنها که به پیمان خدا وفا می‌کنند و پیمان‌شکنى نمی‌کنند».
[۵]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۰، ص ۱۸۴، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش؛ مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج ۴، ص ۱۸۴، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۴ق؛ فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۱۹، ص ۳۳، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
[۶]. تفسیر الکاشف، ج ۴، ص ۳۹۸.
[۷]. شریف لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تحقیق، حسینی ارموی (محدث)، میر جلال الدین، ج ۲، ص ۵۹۵، دفتر نشر داد، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش؛ نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق، عمیرات، شیخ زکریا، ج ۴، ص ۱۵۳، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
[۸]. کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج ۵، ص ۱۰۵، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۹]. اعراف، ۱۷۲: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى … »؛ و [یاد کنید] هنگامى را که پروردگارت از صلب بنی‌آدم نسلشان را پدید آورد، و آنان را [در ارتباط با پروردگاریش] بر خودشان گواه گرفت [و فرمود:] آیا من پروردگار شما نیستم؟ [انسان‌ها با توجه به وابستگى وجودشان و وجود همه موجودات به پروردگارى و ربوبیّت حق] گفتند: آرى، گواهى دادیم.
[۱۰]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیه، علی عبدالباری، ج ۷، ص ۱۳۳، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
[۱۱]. همان، ج ۷، ص ۱۳۳.
پاسخ دهید