منظور از ظلمات سه‌گانه که فرزند آدمی در آن قرار دارد، طبق گفته قرآن کدام است؟

پاسخ اجمالی

قرآن کریم موضوع آفرینش انسان و دیگر موجودات جاندار را در سوره‌ها و آیات مختلف مطرح نموده و در آیه ششم سوره زمر، به بیان چگونگی آفرینش آنان از زاویه‌ای ویژه پرداخته است. خداوند در این آیه در مقام بیان آفرینش انسان و نیز اظهار قدرت خالق هستی بر آمده و به مراتب خلقت اشاره دارد که نخست آفرینش انسان از یک حقیقت آغاز شده و پس از آن به اعتبار وجود طبیعى او و پیدایش وى در عالم طبیعت، در شکم مادران در سه ظلمت؛ یعنى تاریکى شکم، تاریکى رحم، و تاریکى زهدان(تخمدان) براى او خلقتى پس از خلقتى دیگر پدید خواهد آمد.
برخی نیز این تاریکی‌ها را به طبیعت جسمانی، نفس نباتی و نفس حیوانی تفسیر کرده‌اند.

پاسخ تفصیلی

قرآن کریم موضوع آفرینش انسان و دیگر موجودات جاندار را در سوره‌ها و آیات مختلف مطرح نموده و به بیان چگونگی آفرینش آنان پرداخته و در هر مورد از زاویه‌ای به تشریح این آفرینش پرداخته است. از جمله در آیه ششم سوره زمر در مورد چگونگی آفرینش انسان می‌فرماید:
«خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ یَخْلُقُکُمْ فی‏ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فی‏ ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ»؛
او شما را از یک نفس آفرید، و همسرش را از (باقیمانده گِل) او خلق کرد و براى شما هشت زوج از چهارپایان ایجاد کرد. او شما را در شکم مادرانتان آفرینشى بعد از آفرینش دیگر، در میان تاریکی‌هاى سه‌گانه، می‌بخشد! این است خداوند، پروردگار شما که حکومت (عالم هستى) از آن او است. هیچ معبودى جز او نیست، پس چگونه از راه حق منحرف می‌شوید؟!
اکنون به بررسی فرازهای این آیه می‌پردازیم:

۱ –  «خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ»: این آیه در مقام بیان خلقت انسان و اظهار قدرت خالق هستی بر آمده و اشاره به مراتب خلقت دارد که آفرینش انسان، نخست از یک حقیقت آغاز شده و پس از آن به اعتبار وجود طبیعى او و پیدایش وى در عالم طبیعت، در شکم مادران در سه ظلمت؛ یعنى تاریکى شکم، تاریکى رحم، و تاریکى زهدان(تخمدان) براى او خلقتى پس از خلقتى پدید خواهد آمد.
مخاطب آیه عموم مردم‌اند. و مراد از «نفس واحده»، آدم ابوالبشر(ع) است. آفرینش همه‌ی انسان‌ها از یک نفس، اشاره به مسئله آفرینش آدم(ع) است که این همه افراد بشر با تنوع خلقت، خلق و خوى متفاوت، استعدادها و ذوق‌‌هاى مختلف، همه به یک ریشه باز می‌گردد که آن حضرت آدم(ع) است.

۲ – «ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها»: منظور از «زوج‌ها» همسر وی بوده که از نوع خود او و در انسانیت مانند او است؛ یعنی خداى تعالى این نوع را خلق کرد، و افراد آن‌را از یک نفس و همسرش زیاد کرد.[۱]

۳ –  «وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَهَ أَزْواجٍ». از چهارپایان هشت زوج براى شما نازل کرد. خداوند در این فراز به آفرینش چهارپایانی که انسانها از پوستشان لباس تهیه کرده و از شیر و گوشت آنها تغذیه نموده، و به عنوان وسیله حمل و نقل از آنها بهره می‌گیرند، اشاره کرده است. منظور از «هشت زوج» گوسفند نر و ماده، بز نر و ماده، شتر و گاو نر و ماده است. از آن‌جا که کلمه «زوج» به هر یک از دو جنس نر و ماده گفته می‌شود مجموعاً هشت زوج می‌شود. هر چند در تعبیرات روزمره فارسى «زوج» به مجموع دو جنس اطلاق می‌گردد، ولى در تعبیرات عربى چنین نیست؛ لذا در آغاز همین آیه از همسر آدم به عنوان «زوج» تعبیر شده است.

۴ – تعبیر به «أَنْزَلَ لَکُمْ»(براى شما نازل کرد) در مورد چهارپایان به معناى فرستادن از مکان بالا نیست، بلکه در این‌گونه موارد به معناى «نزول مقامى» و نعمتى است که از مقام برتر به مقام پایین‌‏تر داده شود.[۲] برخی هم می‌گویند؛ اگر از خلقت چارپایان در زمین، تعبیر کرده که ما آنها را نازل کردیم، با این‌که آن حیوانات از آسمان نازل نشده‌‏اند، به این اعتبار است که خداى تعالى ظهور موجودات در زمین را بعد از آن‌که نبودند، انزال آن خوانده؛ به دلیل آن‌که در آیه شریفه «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»،[۳] به طور کلى موجودات را نازل شده، و اندازه‏‌گیرى شده از خزینه‌‏هایى می‌داند که از هر چیز بی‌اندازه‌‏اش در آن‌جا است.[۴]، [۵]

۵ – «یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ». سپس به حلقه‌ی دیگرى از حلقه‌‏هاى آفرینش پروردگار که دوره‌های خلقت جنین باشد، پرداخته و می‌گوید: او شما را در شکم مادرانتان آفرینشى بعد از آفرینش دیگر می‌بخشد، آن هم در میان تاریکی‌هاى سه‌‏گانه! روشن است که منظور از «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ» آفرینش‌هاى مکرر و پى در پى است، نه فقط دو آفرینش. نیز روشن است «یخلقکم» به حکم این‌که فعل مضارع است، دلالت بر استمرار دارد و اشاره‏‌اى است کوتاه و پر معنا به تحولات عجیب، و چهره‌‏هاى متفاوت شگفت‌‏انگیز جنین، در مراحل مختلف در شکم مادر.[۶]
در حقیقت این فراز از آیه، بیان کیفیت آفرینش نامبردگان قبلى(انسان و چهارپایان) است و این‌که خطاب را تنها متوجه انسان کرده، از آن‌رو است که در بین این پنج نوع جاندار، تنها انسان داراى عقل است؛ لذا جانب او را بر دیگران غلبه داده است. معناى خلق بعد از خلق، پشت سر هم بودن آن است؛ مانند نطفه را علقه کردن، و علقه را مضغه کردن.

۶ – «فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ». نظر مشهور این است که منظور از «ظلمات ثلاث»، تاریکی شکم، تاریکی رحم، و تاریکی تخمدان است. همین معنا را امام باقر(ع) خطاب به مفضل بیان کرده است.[۷]
برخی هم گفته‌‏اند: مراد از این تاریکی‌ها، «صلب پدر»، «رحم مادر»، و «تخمدان» او است.[۸] این معنا البته با فرازی که صراحت دارد که تمام این تاریکی‌ها در شکم مادران است، سازگاری ندارد.[۹]
تاریکی‌های سه‌گانه در تفسیر عرفانی نیز به سه مرحله از آفرینش تفسیر شده است؛ یعنی طبیعت جسمانیه، نفس نباتی و نفس حیوانی.[۱۰]

۷ – «ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ». یعنى آن حقیقتى که در این‌ آیه و آیه پیشین به خلقت و تدبیر او اشاره شد، تنها او پروردگار شما است، نه غیر او؛ چرا که پروردگار عبارت است از کسى که مالک و مدبر امر ملک خود باشد. و چون خدا، خالق شما و خالق هر موجود دیگرى غیر از شما است، و نیز پدید آورنده نظام جارى در شما است، پس او مالک و مدبر امر شما است، در نتیجه او رب شما است، نه کسی دیگر؛ یعنى بر هر موجودى از مخلوقات دنیا و آخرت که بنگرى، مالک على الاطلاق او، خدا است.

۸ – «فَأَنَّى تُصْرَفُونَ». یعنى پس با این وجود چگونه از عبادت خدا به سوى عبادت غیر خدا بر می‌گردید، با این‌که او رب شما است که شما را خلق کرده و امرتان را تدبیر نموده، و حکم‌ران بر شما است.[۱۱]

[1]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ص ۲۳۸، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق؛ ر. ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج ‏۱۷، ص ۳۶۲- ۳۶۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.

[۲]. ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۱۹، ص ۳۸۱- ۳۸۲، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۳]. حجر، ۲۱.

[۴]. المیزان فی تفسیر القرآن ، ج ۱۷، ص ۲۳۸.

[۵]. خزینه‌های نعمت‌های الهی و چگونگی نزول و فرستادن این نعمت‌ها، ۵۳۶۶۱.

[۶]. تفسیر نمونه، ج ۱۹، ص ۳۸۳.

[۷]. مفضل بن عمر، توحید المفضل، محقق، مصحح: مظفر، کاظم‏، ص ۴۹، قم، داوری، چاپ سوم، بِی‌تا. «اى مفضّل! سخن خود را با بیان آفرینش انسان آغاز می‌کنیم، تو نیز بکوش که از آن پند گیرى. اوّل این‌که: تدبیر چنان شد که جنین، در رحم در پس سه ظلمت، پوشیده ماند: شکم، رحم و بچه‌‏دان، … ».

[۸]. ر. ک: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ‏۸، ص ۷۶۶، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۹]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ص ۲۳۸.

[۱۰]. ابن عربى، ابو عبدالله محیى الدین محمد، تفسیر ابن عربى، تحقیق، سمیر، مصطفى رباب، ج ‏۲، ص ۱۹۸، بیروت، دار احیاء التراث العربى، چاپ اول، ۱۴۲۲ ق.

[۱۱]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏۱۷، ۲۳۸- ۲۳۹.